Έγκλημα και Ψυχική ασθένεια

Το βιτριόλι που καίει το «μέσα μας»

 Αν η ανθρώπινη συμπεριφορά ήταν αποτέλεσμα ενός σταθερού σχήματος χαρακτηριστικών της προσωπικότητας, τότε θα μπορούσαμε άνετα να προβλέπουμε πιθανές εγκληματικές συμπεριφορές. Η προσωπικότητα όμως ενός ανθρώπου αλληλοεπιδρά δυναμικά με το περιβάλλον μέσα στο οποίο αναπτύσσεται. Παράλληλα απρόβλεπτοι παράγοντες μπορούν να ενθαρρύνουν ή να αποθαρρύνουν μια επικίνδυνη συμπεριφορά. Το ερώτημα το οποίο απασχολεί τους ειδικούς ψυχικής υγείας σχετικά με την πρόβλεψη της επικινδυνότητας μιας συμπεριφοράς είναι αν υπάρχουν ενδείξεις για αυτή, προκειμένου να μπορούν να επέμβουν σε περίπτωση  εκτροπής μιας συμπεριφοράς.

Υπάρχουν κάποιες μεθοδολογίες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν  και αφορούν:

1. τα ψυχολογικά τεστ

2. τις συνεντεύξεις

3. το ατομικό ιστορικό, και πρόκειται για την κλινική μέθοδο.

Υπάρχουν επίσης οι κλίμακες πρόβλεψης οι οποίες χρησιμοποιούνται ση στατιστική μέθοδο.

Ακαταλόγιστοι δράστες και παραβατικότητα

Το ακαταλόγιστο γνωστό σε όλους είναι μια έννοια που περιγράφει μια κατάσταση στην οποία ο δράστης δεν υφίσταται τον καταλογισμό της πράξης του λόγω ψυχικής διαταραχής με αποτέλεσμα να μην αντιλαμβάνεται το αποτέλεσμα της πράξης του. Αυτό λοιπόν έχει την έννοια της ευθύνης και αποκτά μεγάλη σημασία όταν πρόκειται για τη νομική διάσταση την οποία μπορεί να πάρει μια τέτοια πράξη, καθώς καθορίζεται έτσι και η ποινή.

Ερωτήματα που απασχολούν τους ειδικούς ψυχικής υγείας σχετικά με κάποιον ασθενή που αντιμετωπίζει πρόβλημα ψυχικής διαταραχής είναι τα εξής:

1. με ποια συχνότητα ψυχικά ασθενείς εγκληματούν;

2. ποιες είναι οι μορφές παραβατικότητάς που κυριαρχούν;

3. πώς διαφοροποιούνται σε σχέση με τον υπόλοιπο ποινικό πληθυσμό;

Σχιζοφρένεια

 Σχιζοφρένεια αποτελεί μια σοβαρή ψυχική διαταραχή. Συνδέεται με προβλήματα σχετικά με την αντίληψη της πραγματικότητας. Ένα παιδί λίγο μετά την εφηβεία μπορεί να εκδηλώσει την νόσο και είναι και η πλειοψηφία των περιπτώσεων χωρίς όμως αυτό να σημαίνει πως δεν μπορεί η έναρξη της νόσου να σημάνει και λίγο αργότερα, όπως στην ηλικία των 35 αλλά ποτέ μετά τα 45 έτη.

Υπάρχει μια προδρομική περίοδος μεταξύ της παιδικής ηλικίας και της εφηβείας όπου η νοητική και κοινωνική λειτουργία των ασθενών παρουσιάζει διαταραχές, και αυτό μπορεί να διαρκέσει εως και 5 έτη(και ένα ακόμη έτος προψυχωσικής φάσης).

Συμπτώματα τα οποία μπορούν να εμφανίσουν σύμφωνα με την κλινική εικόνα του ασθενή είναι:

1. ο ασθενής

Α) ακούει φωναχτά μέσα στο μυαλό του τις σκέψεις του.

Β) ακούει φωνές μέσα του να σχολιάζουν τις πράξεις του.

Γ) περιγράφει αισθήματα έξωθεν σωματικής επίδρασης.   

Δ) προσδίδει παθολογική σημασία σε πραγματικές αντιλήψεις(παραλήρημα).

Ε) ο εξεταστής διαπιστώνει απόσυρση της σκέψης, διάχυση της σκέψης και άλλες μορφές διαταραχών στη σκέψη του ασθενούς.

Ζ) ο ασθενής ο,τι βιώνει αισθάνεται ότι του έχει επιβληθεί από άλλους και επηρεάζεται από αυτούς, έτσι για εκείνον το έγκλημα, τα κίνητρα και η βούληση προέρχεται από κάποιον άλλον και όχι από εκείνον(μετατοπίζει την ευθύνη στους άλλους).

Θα μπορούσαμε σε ατό το σημείο να αναφερθούμε στην περίπτωση του Θεόφιλου Σεχίδη από τη Θάσο όπου διέπραξε ειδεχθές έγκλημα δολοφονώντας και τεμαχίζοντας πέντε συγγενείς του.

 Διαταραχές προσωπικότητας

Οι διαταραχές προσωπικότητας δεν βρίσκονται σε αρμονία και αποτελούν ακραίες μορφές συμπεριφοράς στην προσωπική και κοινωνική λειτουργία του ατόμου.

Στην προσωπική ζωή του ατόμου προκαλούν λιγότερη δυσφορία σε σχέση με τα διαπροσωπικά και κοινωνικά προβλήματα που είναι σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό.

Αυτά τα προβλήματα περιλαμβάνουν περιοχές της προσωπικότητας όπως:

Α) συναισθηματικότητα

Β) επίπεδο εγρήγορσης

Γ) έλεγχο παρορμήσεων

Δ) τρόπους αντιληπτικότητας

Ε) τρόπους σκέψης

Ζ) τρόπο που σχετίζεται με τους άλλους.

Τα προβλήματα αυτά επιμένουν στο χρόνο χωρίς να επιδεινώνονται ή να βελτιώνονται και σχεδόν πάντα συνδυάζονται με διαταραχές στην επαγγελματική, κοινωνική και προσωπική ζωή.

Εμφανίζονται στο τέλος της παιδικής ηλικίας και στην αρχή της εφηβείας και διαρκούν για μια ζωή. Μαζί με τους ασθενείς υποφέρουν και άλλοι άνθρωποι του κύκλου τους καθώς βιώνουν μαζί τους τις διάφορες δυσλειτουργίες που παρουσιάζονται στην κοινωνική τους ζωή και στις διαπροσωπικές σχέσεις.

Νοητική καθυστέρηση

Αν και δεν θεωρείται ψυχική διαταραχή είναι μια δυσλειτουργία του κεντρικού νευρικού συστήματος ενός ανθρώπου που συνοδεύεται με ανεπάρκεια προσαρμοστικής συμπεριφοράς και μπορεί να εμφανίσει παραβατική συμπεριφορά για αυτό τον λόγο. Εκδηλώνεται κατά τη διάρκεια της αναπτυξιακής περιόδου. Συνηθισμένα αδικήματα που μπορεί να διαπράξει ένα άτομο με νοητική καθυστέρηση είναι αδικήματα σεξουαλικά, εμπρησμοί, βαριές σωματικές βλάβες και εγκλήματα κατά της περιουσίας.

Διαταραχές που οφείλονται σε ουσίες

Μπορούν να διαχωριστούν σε δυο κατηγορίες:

1. διαταραχές που συνδέονται με τη χρήση ουσιών όπως ψυχοτρόπες ουσίες, και έτσι προκύπτουν η εξάρτηση και η κατάχρηση.

2. διαταραχές που προκαλούνται από μια ουσία και προκύπτουν έτσι η τοξικότητα, η παράνοια, παραλήρημα(λόγω στέρησης), διαταραχές μνήμης, ψυχωτικές διαταραχές, διαταραχές ύπνου και σεξουαλικές δυσλειτουργίες.   

Ανάλογα με το είδος της ψυχοτρόπου ουσίας συνδέεται και το είδος του εγκλήματος και της παραβατικής γενικά συμπεριφοράς. Χρήστες για παράδειγμα κοκαϊνης συνδέονται με βίαια εγκλήματα κατά προσώπων, χρήστες οπιούχων συνδέονται με εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας. Το αλκοόλ συνδέεται το ίδιο με σοβαρά εγκλήματα όπως οι ανθρωποκτονίες.

Εγκλήματα ψυχικά ασθενών

Αναφέρθηκε πιο πάνω η περίπτωση του ψυχικά ασθενή Θεόφιλου Σεχίδη που απασχόλησε τα μέσα και την κοινή γνώμη για χρόνια ολόκληρα. Σύμφωνα με έρευνες και συγκεκριμένα του Δ.Σκαραγκά(2002), εγκλήματα όπως κατά της ζωής, όπλων και σωματικές βλάβες συνήθως εμφανίζονται σε παραβάτες έγκλειστους. Σύμφωνα με κάποιες έρευνες, βαρύτητα μεγάλη δίνεται στη συσχέτιση σχιζοφρένειας με τα βίαια εγκλήματα. Δυστυχώς τα εγκλήματα αυτά που αποτελούν τα σοβαρότερα αδικήματα καταλήγουν οι δράστες να αντιμετωπίζουν ευνοϊκές ποινές καθώς οι δικαστικές αρχές ζητούν ψυχιατρική γνωμάτευση, σε αντίθεση με ποινές(όπως μικροκλοπές) που διαπράττονται από ψυχικά πάλι ασθενείς, αλλά δεν καταγράφονται και ούτε ζητούν γνωμάτευση λόγω μικρής ποινής. Έτσι λοιπόν παρατηρείται μια επιλεκτική καταγραφή της ψυχικής ασθένειας των εγκληματιών που οδηγεί σε λάθος συμπεράματα καταγραφής σχετικά με το είδος και την ποιότητα των εγκλημάτων των ψυχικά ασθενών. 

Ψυχικά ασθενής και στίγμα

Μια ψυχική διαταραχή συνοδεύεται σχεδόν πάντα από στερεοτυπικές αντιλήψεις πόσο μάλλον όταν πρόκειται για άτομο που έχει διαπράξει κάποιο έγκλημα.

Αυτές οι αρνητικές κοινωνικές αντιδράσεις απέναντι σε ένα ψυχικά μη υγιή άτομο μπορούν να χαρακτηριστούν ως στίγμα. Το στίγμα λοιπόν περιγράφει ένα βαθιά απαξιωτικό για το άτομο χαρακτηριστικό αλλά εκτός αυτό προσδιορίζει τις σχέσεις που απορρέουν από αυτή την ιδιότητά του.

Μια τέτοια κατάσταση που περιγράφεται πιο πάνω οδηγεί το άτομο σε μια δευτερογενή παρέκκλιση και υποτροπή.

Αυτή λοιπόν είναι μια μορφή αντίδρασης από το άτομο ακολουθούν όμως και άλλες μεταξύ των οποίων και η αποφυγή θεραπείας του και κυρίως τη λήψη φαρμακευτικής αγωγής του που είναι σημαντική. Έτσι καταλήγει το άτομο να υποτροπιάζει και να δημιουργούνται περιστατικά βίας τα οποία δημιουργεί ο ίδιος ο ασθενής. Φθάνουμε στο σημείο το στίγμα του εγκληματία ψυχικά ασθενή να λειτουργεί ως εγκληματικός παράγοντας.

Ψυχική ασθένεια και Φρόιντ

Η ψυχική ασθένεια γενικότερα θεωρείται ως μια ατέλεια που αντανακλά στους ψυχικούς μηχανισμούς και αποκλίνει από τις νόρμες συμπεριφοράς του εκάστοτε πολιτισμικού πλαισίου(Τσαλίκογλου,1987).

Τα άτομα που πάσχουν από ψυχικές διαταραχές και διαταραχές συμπεριφοράς παρουσιάζουν κάποια συμπτώματα σε συνδυασμό με κάποια χαρακτηριστικά όπως μη φυσιολογικά συναισθήματα, σκέψεις και συμπεριφορές απέναντι στις σχέσεις τους με τους άλλους ανθρώπους.

Ο Φρόιντ, καθώς και οι συνεχιστές αυτού προσπάθησαν να προσεγγίσουν το παρεκκλιτικό αυτό φαινόμενο, το οποίο μπορεί να πάρει και εγκληματική μορφή (όπως έγινε λόγος και πιο πάνω) μέσα από την ανάλυση της ψυχικής λειτουργίας ενός ατόμου η οποία φαίνεται να μην είναι ομαλή. Η συσχέτιση της ψυχοπαθολογίας με το έγκλημα οφείλεται σε νευρώσεις και ψυχώσεις του ατόμου, και ιδιαίτερα στις εσωτερικές συγκρούσεις του ασυνείδητου με το συνειδητό τμήμα της προσωπικότητας(Φρόιντ). 

Μέσα λοιπόν στο ασυνείδητο του ατόμου συμβαίνουν πολλά και περίεργα πράγματα και χαρακτηρίζεται ως το πρωτόγονο τμήμα του εγκεφάλου. Εκεί λοιπόν μέσα συναντάμε ενστικτώδεις παρορμήσεις, απωθημένες εμπειρίες και κληρονομικές επιδράσεις όπου είναι διαταγμένες με άλογο τρόπο. Η μόνη επιθυμία του υποσυνείδητου είναι η εξωτερίκευση του στον κόσμο και το περιβάλλον του ατόμου, μέσα όμως από μια αποκλίνουσα συμπεριφορά. Εκείνη τη στιγμή το συνειδητό τμήμα του εγκεφάλου, σε ένα υγιή ψυχικά άτομο, επεμβαίνει, απαγορεύει και σταματά την επιθετική διάθεση του ασυνείδητου. Αν στη μάχη που δίνεται μεταξύ τους επικρατήσει το συνειδητό τμήμα, τότε επιφέρει την ψυχική ηρεμία στο άτομο, στην αντίθετη περίπτωση προκαλείται μια ψυχοπαθολογική συμπτωματολογία, η οποία κάποιες φορές καταλήγει στο έγκλημα.

Θεμελιωτής και πρωτοπόρος σε σχέση με τον ορισμό του ψυχικού κόσμου ενός ατόμου υπήρξε ο Φρόιντ. Έτσι λοιπόν όρισε τον ψυχικό κόσμο σε τρία επίπεδα.

Α) το Αυτό

Β) το Εγώ

Γ) το Υπερεγώ

Στο Αυτό περιλαμβάνεται το ασυνείδητο τμήμα της προσωπικότητας όπου και μας απασχόλησε. Ανάμεσα από το Αυτό και το περιβάλλον υπάρχει το Εγώ που στόχο έχει την αυτοκυριαρχία, και παράλληλα με αυτό κυριαρχεί το Υπερεγώ το οποίο σχετίζεται με  τη γονεϊκή επιρροή(έντονη τα πρώτα χρόνια της ζωής του ατόμου).

Η ισορροπία ανάμεσα στο Αυτό και το Εγώ είναι σημαντική, καθώς όταν δεν αυτή επιτυγχάνεται και το Υπερεγώ δεν είναι αρκετά αναπτυγμένο, τότε εκδηλώνονται εσωτερικές συγκρούσεις με την εκδήλωση, αργότερα, αντικοινωνικής συμπεριφοράς.  

Έτσι συνεχίζουμε με την θεωρία του Φρόιντ και καταλήγουμε σύμφωνα με την ανάλυσή του, πως κάθε έγκλημα βίας οφείλεται στις ατέρμονες ενδοψυχικές συγκρούσεις του ατόμου, οι οποίες συμβαίνουν μέσα του και ποικίλουν ανάλογα με τη ψυχοσεξουαλική εξέλιξη και ενηλικίωση του(θα αναφερθούμε σε αυτό στο β’μέρος).

Συμπερασματικά κατά την φροϋδική θεωρία, μια πράξη εγκληματική μπορεί να ερμηνευτεί μέσα από τα τραύματα και τις συγκρούσεις της παιδικής ηλικίας του ατόμου. Οι διάφορες ορμές, παραστάσεις, επιθυμίες απωθούνται στο ασυνείδητο και διαταράσσουν την ισορροπία του Εγώ με το Αυτό, δημιουργώντας έτσι συγκρούσεις που ψάχνουν για κάποια διέξοδο. Αυτή η διέξοδος μπορεί να φθάσει στην καλύτερη περίπτωση σε μια αντικοινωνική συμπεριφορά, και στη χειρότερη να πάρει τη μορφή εγκλήματος.

Aρθρογράφος: Ρέα Καλογερογιάννη